Erzurum (Garin) – Okullar I

Yazar: Robert A. Tatoyan, 06/05/24 (son değişiklik: 06/05/24) - Çeviren: Arlet İncidüzen

Erzurum şehri kazasıyla birlikte Osmanlı İmparatorluğu'nun aynı isimli vilayetinin midare merkezini teşkil etmekteydi. Alan olarak neredeyse tarihi Büyük Ermenistan'ın Yukarı Ermenistan kısmının doğusunda yer alan Garin (Erzurum) nahiyesine denk gelmekteydi. Coğrafi bakımdan Ermenistan bayırlarının, Fırat'ın doğu kolu üzerinde bulunan Garin veya Erzurum ovasını (uzunluk: yaklaşık 40 km, genişlik: 20-30 km, yükseklik: 1800-2000 m) kapsamaktaydı. [1]

Ermeni Patrikhanesinin 1913 raporu verilerine göre Erzurum şehrinde 11 375 Ermeni yaşamaktaydı, bunların 10733'ü Apostolik, 754'ü Katolik ve 248'i Prostestandı. Kaza dahilinde Ermeni nüfuslu 46 yerleşim yeri bulunmaktaydı ve toplamda 25749 kişilik Ermeni nüfusunun 25135'i Apostolik ve 610'u Katolikti. [2] Ermenilerin şehrin toplam nüfusunun %25'ini oluşturmaktaydı [3] ve kaza nüfusunun neredeyse üçte biri Ermeniydi. [4]

Batı Ermenistan'ın diğer bölgelerinde olduğu gibi Erzurum'da da XIX. yüzyılın ikinci yarısına kadar sivil eğitim kurumları bulunmamıştır. Eğitim manastırlar dahilinde, ruhbanların hazırlanmasına yönelik kalmıştır.

Erzurum'daki ilk okul, Getronagan [merkezi] veya Mayr [ana] okulu 1811'de piskoposluk lideri Başpiskopos Garabed Pakraduni önderliğinde tesis edilmiştir. Başlangıçta dersler Surp Asdvadzadzin Ana Kilisesi girişindeki binalardan birinde ayrılan odalarda (bir oda kızlar, bir oda erkekler, bir oda yuva-dzağgots için) başlamıştır. [5]

Getronagan okulunun kuruluşuna pararlel olarak 1820'de Erzurum'da şahsi “sınıf” okulları ortaya çıkmıştır, öyle ki bu okullara “ev okulu” (Dundeğ) denmiş ve buralarda ruhani veya sivil şahıslar eğitim vermiştir. [6] Peder yardımcıları veya kadın eğitmenler, kendi evlerinde kız ve erkek 15-20 öğrenciye ders vermiş, onlara okuma, temel dilbilgisi kurallarını, dua kitabı, Nareg öğretmişlerdir. [7]

İstanbul patrikhanesinin 1834 tarihli raporuna göre başkent dışında Osmanlı İmparatorluğu sınırları dahilinde 114 Ermeni okulu bulunmaktaydı. Taşra okuların arasında Erzurum’da faaliyet gösteren iki okuldan (ne yazık ki bu okulların isimleri, öğrenci ve öğretmen sayıları belirtilmemiştir) da bahsedilmekteydi. [8]

Erzurum’un eğitim hayatının bir sonraki etabı 1844’te, ana kilisenin yeni binasının inşa çalışmaları tamamlandıktan sonra, şehrin Ermeni ileri gelenleri okulların kurulması ve düzenlenemesi meselesine daha büyük bir özenle eğilmeleriyle birlikte başlamıştır.

1848 tarihinde Erzurum ruhani önderi Başrahip Mıgırdiç Sarafyan ana okul için öngörülen binaları iki büyük bölüm şeklinde, biri ilköğretim, diğeri ana okulu-yuva kademesi olacak şekilde yeninde inşa ettirmiştir. [9] 1840-1850’li yıllarda kazanın büyük Ermeni köylerinde de okullar açlışmıştır. [10]

1850’lerde Erzurum okullarının ilerlemesi için yörenin ruhani önderi Episkopos Krikoris Zorapapelyan (görev yılları: 1847-1848; 1851-1859) büyük bir çaba sarf etmiştir. Tanıklıklardan birinde, “İstanbullu ve eğitimli bir şahıs olarak okullarla yakından ilgilenir, kilise bilgisi ve ilahileri bizzat kendisi öğretir” şeklinde okumaktayız. [11]

1858’de Zorapapelyan önderliğinden Erzurum ana kilisesinin bitişiğindeki ruhban okulunu (“Jarankavorats”) [12] (müdür başrahip Mampre Mamigonyan) açmıştır. [13] Okul 18 erkek öğrenci (6 şehirden, 8 Erzurum ovası köylerinden ve 2 Pasen kazasından) kabul eder. [14]

1851 tarihinde Zorapapelyan Erzurum’un ilk kültür-eğitim örgütü olan “Ardzınyan” [15] cemiyetini (tam adıyla Ardzınyan Inderutyun Tıbradan Garno) kurmuştur. Derneğin amacı “maddi ve manevi” şekilde eğitim davasını desteklemektir. [16] Bu cemiyet 1850’lerin sonlarında Erzurum’da “Intertsasirats Tankaran” (kütüphane), 1869’da “Pazar okulu” (Pazar okulu daha çok yetişkinlere yönelikti) açmıştır. Pazar okuluna 30-40 kişi kaydolmuştur. [17]

1860-1870’li yıllarda Erzurum’da başka kültür-eğitim cemiyetleri de kurulmuş ve faaliyet göstermiştir: “Arşaruni Cemiyeti” (1861), “Antznanıver Cemiyeti” (1869), “Usumnasirats Cemiyeti” (1869), “Arhesdavorats Cemiyeti” (1870), “Vartanants Cemiyeti”, “Tıbrats Cemiyeti” vb. [18] Bahsi geçen diğer cemiyetler genellikle kuruluşlarından sonra 1-2 yıl yoğun bir faaliyet gösterdikten sonra giderek güçsüzleşerek veya başka isimle yeniden düzenlenerek kısa ömürlü olmuştur. Yine aynı şekilde cemiyetler tarafından planlanan programlar da devamlılık arz etmemiş, sıklıkla projeleri tamamlanmamış ve kimi zamanda kâğıt üzerinde kalarak hiç hayata geçirilememiştir.

1860’ların başlarında Erzurum piskoposluk merkezinin Ermeni Nizamnamesi kararlarını kabul edip uygulamaya koyarak, faaliyete geçirdiği eğitim komisyonu Ermeni Soykırımı’na kadar aktif olmuştur. Erzurum şehri, kazanın Ermeni köyleri büyük oranda eğitim ve kilise işlerinin düzenlenmelerine ve geliştirilmelerine yardım eden seçilmiş mahalli (“milli/Ermeni”) organlara (Siyasi meclis, Eğitim komisyonu, mütevelli heyetleri) kavuşmuştur. [19]

1859 tarihinde Erzurum’da bir deprem yaşanmış, bunun neticesinde okul binası da zara görmüştür. Bunun üzerinde 1864 yılında Erzurum ruhani önderi Episkopos Harutyun Vehabedyan (görev süresi: 1859-1879) şehrin ana eğitim kurumu için yeni bir bina inşa etme girişiminde bulunmuştur. Vehabedyan şahsen “çarşı pazar, dükkân dükkân” dolaşarak okul için gereken parayı toplamıştır. [20] İnşaat için gereken ana parayı, yörenin kürkçübaşı olan şehrin zenginlerinden Hagop Ağa Magaryan karşılaşmıştır. [21]

Okul yeni binasına 1866 ilkbaharında taşınmıştır. Yeni bina şerefine kurulan yeni eğitim kurumunun adının, XI. yüzyılda Selçuk Türkleri tarafından yok edilmiş olan Ardzın şehri anısına “Ardzınyan Okulu” ismi verilmiştir. [22] Yeni açılan Ardzınyan Okulu’na daha önce bahsi geçen ruhban okulu da dahil edilmiştir. [23]

Ardzınyan Okulu binasının inşası başarıyla tamamlandıktan sonra Vehabedyan ve Ermeni ileri gelenleri kızlar için ayrı bir okul kurma çalışmasına başlamışlardır. 1870 tarihinde yeni inşa edilen iki katlı binada Surp Tarkmançats Kız Okulu kurulmuştur; okul birkaç yıl sonra 1875’de tekrar düzenlenip Hıripsimyan Okulu adını almıştır. [24]

1870’te Erzurum’un Çaykara banliyösü zenginlerinden Soğomon Der Azaryan’ın vasiyetiyle, mahallenin çocuklarının çetin kış şartlarında şehir merkezinde bulunan Merkez Okul’a [25]  gitmek zorunda kalmamaları için Der Azaryan Okulu kurulmuştur. [26] Kazanın Ermeni köylerinde okul kurma girişimleri de devam etmiştir.

İstanbul Patriği Nerses Varjabedyan’ın emriyle 1878 yılında hazırlanan rapora göre Erzuru şehri ve kazasında 36 Ermeni eğitim kurumu faaliyet göstermekte, bunlardan 4’ü (Ardzınyan Okulu, Haygyan Anaokulu, Torkomyan Okulu, Hıripsimyan Okuluve Anaokulu) Erzurum şehrinde, 32’si kazanın Ermeni köylerinde bulunmaktaydı. Toplam öğrenci sayısı 2865, şehirdeki öğrenci sayısı 1100, köylerdeki öğrenci sayısı ise 1765’ti (ne yazık ki öğretmen sayısı belirtilmemiştir). [27]

1878 tarihinde Rus-Türk Savaşı ve Ermenistan meselesi uluslararası diplomasinin gündemine girdikten sonra Anadolu coğrafyasında yaşamakta olan Ermeniler milli bilinç ve milli toplumsal hakları doğrultusunda daha talepkâr olma konularına büyük önem vermeye başlamışlardır. Okul, Ermeni milli uyanışı ve entelektüel yeniden doğuşunun en büyük etkeni olarak sayılmaya başlamıştır. Bu nedenler milli ruhla eğitim verecek kurumlar tesis etme ve geliştirme gayesi öne çıkmış, Ermeni okullarının daha da yaygınlaştırılması, yetenekli öğretmen yetiştirilmesi, okullardaki eğitim müfredatlarının iyileştirilmesi ve genel olarak eğitim düzeyinin artırılması gibi meseleler daha büyük önem kazanmıştır. [28]

Başrahip Mağakya Ormanyan’ın piskoposluk bölgesinde ruhani önde olduğu dönem (1881-1887), Erzurum eğitim hayatının gelişmesinde yeni bir sayfaya dönüşmüştür. Derin bir bilimsel ve pedagojik geçmişe sahip olan bu ruhani, kendi idari işlerinin yanı sıra büyük bir coşkuyla şehirdeki ve köylerdeki Ermeni okullarının iyileştirilmesiyle de uğraşmıştır. Erzurum’a İstanbul ve başka yerlerde yetkin öğretmenler çağırmış, okullarda uygulamacak yeni müfredatlar ve iç tüzükler hazırlatmıştır. Ormanyan Ardzınyan Okulu’nun üst sınıflarında bizzat ders vermiş, deneysel eğitimler ve seminerlerle öğretmen yetiştirmek için özel dersler düzenlemiştir. [29]

1881 yılında, zengin Rusya Ermenilerinden Mıgırdiç Sanasaryan’ın (1818-1889) desteğiyle  kurulan Sanasaryan Okulu Erzurum ve Barı Ermenistan eğitim hayatında bir dönüm noktası olmuştur. Bu eğitim kurumunun tesis edilmesindeki başlıca amaç “taşra için uygun öğretmen ve yerel zanaatları geliştirmeye uygun şahıslar yetiştirmek” şeklinde duyurulmuştur. [30]

İlk eğitim yılında (1881-1882) okula 19 öğrenci kayıt olmuş, 1886-1887 eğitim yılında ise 35’i ücretsiz eğitim gören 158 öğrencisinin yanı sıra okul ilk mezunlarını da vermiştir. [31]

Kendi desteğiyle kurulan okulu tanıma gayesiyle Mıgırdiç Sanasaryan 1885 yılında okulu ziyaret etmiş ve bölgedeki Ermeniler tarafından çok sıcak bir şekilde karşılanmıştır. Okulunu sponsoru şerefine verilen ziyafete Erzurum valisi, askeri amir, şehirde görevli elçilerle birlikte şehrin ileri gelenlerinin tamamı katılmıştır. [32]

Mıgırdiç Sanasaryan’ın hayırseverlik faaliyeti, Erzurum’un Ermeni zenginlerinin birçoğu için örnek teşkil etmiş, böylece onlar da eğitim konularının geliştirilmesine destek vermek konusunda daha istekli olmalarını sağlamıştır. 1880’lerin ikinci yarısında Ermeni mahalli okulları ve anaokulları iyice yaygınlaşmış ve Ermeni Soykırımı’na kadar faaliyetlerini sürdürmüşlerdir. [33] Böylece, 1885 tarihinde, varlıklı Ermenilerden Mıgırdiç Efendi Ağabalyan’ın yardımlarıyla “Gana-Campa” [Gana yolu?] [34] mahallesinde Ağabalyan Okulu açılmış ve 1889’da Hacı Ağa Mısıryan’ın maddi desteğiyle şehrin Tor Tağ [Yeni Mahalle] kısmında Mısıryan Okulu açılmıştır. [35] Bahsi geçen bu okullar, 2-3 yıllık eğitim programlarına sahip kız ve erkek ilkokullarıydı. Bu okullardan mezun çocuklar, eğitimlerine Ardzınyan veya Hıripsimyan okullarında devam edebilmekteydiler. [36]

Şehirdeki eğitim örgütleri de güçlenmekteydi. Piskoposluk merkezi lideri Mağakya Ormanyan’ın önerisiyle 1880’lerin sonlarında “Vartanants”, “Usumnasirats”, “Tıbrats” ve “Intertsasirats” cemiyetleri birleşerek “Partzır Hayots Miyutyun” [Yüce Ermeni Cemiyeti] isimli cemiyeti kurmuşlardır. Ertesi yıl cemiyetin imkânlarıyla Erzurum’da bir okuma salonu ve bir Pazar okulu kurulmuştur. [37] (Cemiyetin “Partzır Hayots Okuma Salonu”nun tabelasının Erzurum valisinin hoşuna gitmemiş olması ve yetkililer tarafından tabeladaki “Partzır Hayots” [Yüce Ermeniler] kelimelerinin silinmiş olması ilginçtir.) [38]

Sanasaryan Okulu 1887 yılında ilk mezunlarını vermiş, bu mezunların birçoğu Erzurum ve civar köylerdeki Ermeni okullarında öğretmenliğe başlamıştır. Aynı dönemde Ermeni okullarının genel müdürlüğüne meşhur pedagog Kevork Çilingiryan getirilmiştir. Çilingiryan eski nesil, yaşlı öğretmenlerin çoğunu emekliye ayırıp onların birçoğunun yerine Sanasaryan Okulu’nun genç mezunlarını atamıştır. [39]

“1887 yılından itibaren on yıl için Erzurum yetkin öğretmenleriyle birlikte oldukça memnuniyet verici bir okul ağına sahip olur. İyi örgütlenmiş ve çağdaş ana okulları, iki seviyeli mahalli ilkokullar, kız öğretmen okulunun yanı sıra Sanasaryan yüksekokulu ve onun pedagoji bölümü mecvuttur” şeklinde aktarmaktadır “Garinabadum” eserinin yazarı Ğazar Çarık. [40]

1880’li yıllarda Erzurum’u ziyaret eden Fransız araştırmacı Vital Cuinet’nin verilerine göre 6’sı şehirde ve 10’u köylerde olmak üzere Erzurum şehri ve nahiyesindeki Ermeni köylerinde toplam 16 Apostolik Ermeni okulu bulunmaktaydı. 1805 öğrencinin (1575’i şehirde, 230’u köylerde) 1350’si erkek ve 455’i kızdı. Öğretmen sayısı ise 38 (28’i erkek, 10’u kadın) idi. [41]. (Aynı araştırmacının verilerine göre şehir ve nahiyedeki Müslüman okullarında 1403 öğrenci ve 24 öğretmen bulunması bir karşılaştırma yapabilmek açısından faydalıdır.) [42]

1901 yılında hazırlanmış Osmanlı İmparatorluğu Ermeni taşra okulları raporu verilerine göre Erzurum nahiyesinde 26 mahalli-ilk (“Ermeni”) okulunun 6’sı şehirde ve 20’si nahiyenin Ermeni köylerinde (masrafları patrikhane tarafından karşılanan, Erzurum’daki Garmir Vank manastırı bünyesindeki yetimhane de dahil) bulunmaktaydı. Bahsi geçen tüm eğitim kurumlarında okuyan toplam 3134 öğrencinin, 1956’sı erkek, 1178’si kızdı. Öğrencilerden 1840’ı Erzurum şehrindeki 6 eğitim kurumunda, 1294’ü ise nahiyenin Ermeni köylerindeki 20 okulda ve Garmir Vank yetimhanesinde eğitim görmekteydi. Toplam 85 öğretmenin, 44’ü erkek ve 41’i kadındı. [43]

1898-1905 yılları arasında Erzurum Piskoposluk Merkezi ruhani lideri Başrahip Zaven Der Yeğyayan, Ormanyan’ın başlattığı Erzurum Ermeni okullarının geliştirilmesi yönündeki girişimini sürdürmüştür. Onun döneminde, 1905 yılında Erzurum’un son mahalli ilkokulu olan Kavafyan Okulu açlışmıştır.

Ermeni araştırması Hovhannes Der-Mardirosyan’ın (A-Do) verilerine göre (Kaynak: Garin piskoposluk merkezi) 1908-1909 yıllarında Erzurum nahiyesinde 50 Ermeni mahalli-ilk okul bulunmaktaydı ve bunlardan 10’u şehirde, 40’ı ise (22 erkek, 18 karma) nahiyenin Ermeni köylerinde faaliyet göstermekteydi. Toplam öğrenci sayısı 4000’di (2788 erkek, 1212 kız); bu öğrencilerin 2168’i (1193’ü erkek, 975’i kız) şehirdeki, 1832’si (1595’i erkek, 237’si kız) köy okullarında eğitim görmekteydi. Nahiyedeki tüm okullarda görevli öğretmen ve çalışan sayısı toplamda 182’ydi (131 erkek, 51 kadın) ve bunların 112’si (64 erkek, 48 kadın) şehirde, 70’i (67 erkek, 3 kadın) köylerde görevliydi. (Öğretmen sayısı 120’ydi.) [44]

1908 yılındaki Jön Türk Devrimi ve onu takip eden toplumsal-siyasi sınıfların özgürleştirilmesi coşkusu Erzurum eğitim hayatına da yansımıştır. Eğitim-kültür alanında ondan fazla yeni cemiyet kurulur; bunların bünyelerinde Sanasaryan ve Ardzınyan okullarının üst sınıflarının öğrencileri, mezunları, genç öğretmenler bulunmaktadır. (“Hay Yeridasartagan [Ermeni gençliği] Cemiyeti” (1908), “Sanasaryan Öğrenci Cemiyeti” (1908), “Garno Usumnasirats [Erzurum eğitimsever] Cemiyeti” (1908) [45], “Hırisimyants Kadın Cemiyeti” (1908), “Gırtaser Hayuhyats [Eğitimsever Ermeni kadınlar] Cemiyeti” (1909), “Çanase Hayuhyats [çalışkan Ermeni kadınlar] Cemiyeti” (1909) [46], “10 Paranots [10 paralık] Cemiyeti” (1910) [47], “Tıbrotsasirats [okulsever] Cemiyeti” (1911), “Gırtasirats [eğitimsever] Cemiyeti” (1911), “Marmnamarzagan [beden eğitim] Cemiyeti” (1912) vb. [48])

Bu örgütlenmelerden özellikle “Hay Yeridasartagan Cemiyeti” büyük bir işlev gerçekleştirerek Sanasaryan Okulu mezunlarının eğitmenlik yaptığı bir akşam okulu ve dersler tesis eder. [49]

Bu dönemde Erzurum’un eğitim hayatında yerlatından gün yüzüne çıkan “Ermeni Devrimci Federasyonu” partisi büyük bir rol oynamıştır. 1911 yılında Erzurum Ermeni okullarının genel müdürlüğüne federasyonun aktif üyelerinden Istepan Zoryan (Rosdom) getirilmiş ve Zoryan, şehirdeki ve Ermeni köylerindeki okullarının geliştirilmesi yönünde büyük bir çalışma yürütmüştür. [50]

Miyatsyal [birleşik] Cemiyeti (“Miyatsyal Ingerutyunk Hayots [Ermeni Birleşik Cemiyeti]”) de Erzurum’da faaliyet göstermiş, Otzın ve Tzitoğ Ermeni köylerinin okullarını kendi bünyesine alıp yeniden yapılandırmıştır. [51] 1910 yılı yazında Miyatsyal Cemiyeti Erzurum’da öğretmenlere yönelik bir kırsal ekonomi ve pedegojik bir yaz okulu (“amarayin varjabedantos”) tesis etmiş, 17 katılımcısı için konferanslar ve kırsal ekonomi, eğitim metotları, pedagoji tarihi ve temel psikoloji alanlarında uygulamalar düzenlemiştir. [52]

Azkanıvar Hayuhyats Cemiyeti himayesinde 1910’da Hıripsimyan Okulu bitişinde bir kız öğretmen okulu açılmış, burada Erzurum şehrinde ve köylerindeki Ermeni okullarında öğretmenlik yapacak kadın öğretmenlere eğitimler verilmiştir. [53]

Kasım 1909’da Sanasaryan Okulu da öğretmenler için pedagoji eğitimleri serisi gerçekleştirmiştir. (Ayrıntılı bilgi için Sanasaryan Okulu kısmına bakınız.)

Erzurum şehri ve nahiyesindeki Ermeni okullarının ve Ermeni öğrencilerin sayısına dair, Ermeni Soykırımı öncesinden bütünsel verileri içeren ve bize ulaşan çağdaş kaynak İstanbul Ermeni Patrikhanesi’nin talimatıyla 1913 yılında hazırlanan rapordur. Bu rapora göre şehir ve nahiyede 52 Ermeni (Apostolik, Katolik ve Protestan) eğitim kurumu faaliyet göstermekte, bu kurumlarda 6355 çocuk eğitim almaktadır. Şehirde 7 Apostolik, 3 Ermeni Katolik ve 2 Ermeni Protestan okulu bulunmakta, toplam 2595 öğrenci eğitim almaktadır. [54] Köylerde ise 37 okul faaliyet göstermekte ve 3726 öğrenci eğitim görmektedir. Şehir ve köylerdeki okullarda hizmet veren öğretmen sayısı 129’dur. [55]

XIX. yüzyıl sonları-XX. Yüzyıl başlarında Erzurum şehrinde yaklaşık 110-120 hane Katolik Ermeni nüfus yaşamaktaydı. Katolik Ermeniler Erzurum ovasının Ardzati, Tıvanç, Hintzk köylerinde bulunuyordu. [56]

Erzurum’daki Katolik Ermenilere ait ilk erkek okulu, Erzurum Katolik Ermenilerinin ruhani lideri Başpiskopos Istepan Meliksetegyan çabalarıyla, 1867’de inşa edilen üç katlı (4 sınıflı) okuldur. [57] Yeni inşa edilen okulun ilk müdürlüğünü Rahip Vamazasb Çamanyan (Viyana Mıkhitarist Tarikatı üyesi) üstlenmiştir.

1869’da Başpiskopos Istepan Meliksetegyan Katolik rahibe tarikatı (“Anarad Hığutyun” (Soeurs de l’Immaculée)) tesis etmiş ve İstanbul’dan rahibeleri çağırmıştır. Bu rahibeler 1870’lerin ortalarında Anarad Hığutyun Rahibeleri Okulu’nu açmışlardır. [58]

1884’te erkek okulu, “Hıristiyan Okulları Kardeşliği”ne (Frères des Écoles Chrétiennes),  Fransız dini eğitim tarikatı üyelerine teslim edilmiş, kardeşlik 1902 yılına kadar okulun idaresini sürdürmüştür. [59]

1886’da Meliksetegyan Anarad Hığutyu tarikatı okulunun fiziksel şartlarını iyileştirmek için tarikat bitişiğindeki evlerden biri satın almıştır. 1903’te bu ev yıkılmış ve yerine yeni, iki katlı geniş bir kız okulu inşa edilmiştir. [60]

1902’de Fransız tarikat üyeleri erkek okulunun idaresini bırakıp Erzurum’dan ayrıldıktan sonra bu eğitim kurumu 1913 tarihine kadar bir açılıp bir kapanarak düzensiz bir şekilde faaliyetlerini sürdürmüştür. [61] Bu okula kıyasla, kız okulunun gidişatı daha düzenli olmuştur zira bu okulunun idaresini ellerinde bulunan rahibelerin çoğu Erzurum yerlisidir.

1913 sonbaharında erkek okulu Viyana Mıkhitarist Tarikatı üyelerinin (Rahip Güreğ Khoşaryan, Rahip Vahan Madigyan, Rahip Tovmas Gedigyan, Rahip Arsen Çındoyan) idaresine teslim edilmiştir. Tarikat üyeleri bu eğitim kurumunu yeniden yapılandırıp faaliyete sokmuştur. [62]

Katolik Ermenilerin kız ve erkek okullarının haricinde XIX. Yüzyılın ikinci yarısı-XX. Yüzyıl başları arasında Erzurum’da Ermeni olmayan Katolik eğitim kurumları da faaliyet göstermiştir: les Soeurs de Saint-Joseph kız okulu (1870-1880’ler) ve Fransisken keşişlerinin Fransız okulu (1905-1914). Bu kurumlarda aslen Erzurum’da yaşayan yabancı Katolik ailelerin çocukları eğitim görmüştür. [63]

Erzurum’daki Katolik Ermenilere ait eğitim kurumlarında okuyan öğrenci sayısına dair elimizde 1890 ve 1913 tarihli veriler bulunmaktadır. Fransız araştırmacı Vital Cuniet’ye göre 1890 civarında Katolik Ermenilere ait erkek okulunda 160, Anarad Hığutyun rahibelerine ait kız okulunda ise 90 öğrenci bulunmaktaydı. Şehirde 90 öğrencisiyle birlikte les Soeurs de Saint-Joseph kız okulu da faaliyet göstermekteydi. Böylece Erzurum’daki Katolik Ermeni okullarındaki öğrencilerin sayısını Cuinet 160 erkek ve 170 kız (şehirdeki yabancı Katolik ailelerin çocukları da dahil) olmak üzere toplam 330 şeklinde aktarmaktaydı. [64]

1913 raporu verilerine göre şehirde 3 Katolik kurumu faaliyetteydi: 45 erkek öğrencisiyle Katolik Ermeni okulu, 86 erkek öğremcisiyle Fransisken keşişlerinin Fransız okulu (“École Française des P. P. Capucins” [65]) ve 150 kız öğrencisiyle rahibe okulu. [66]

1914 Osmanlı nüfus sayımına göre Erzurum nahiyesinde 483 Protestan (milliyetleri belirtilmemiş olsa da Batı Ermenistan ve Osmanlı İmparatorluğu’nun diğer bölgelerinde Protestan mezhebini kabul edenlerin neredeyse tamamı Ermenilerden oluşmaktaydı) bulunmaktaydı. [67]

Fransız araştırması Vital Cuinet’nin verilerine göre 1890 civarında Erzurum şehrinde bir Ermeni Protestan okulu faaliyet göstermekteydi ve burada 50 öğrenci bulunmaktaydı (öğretmen sayısı belirtilmemiştir). [68]

1901 raporu verilerine göre, Erzurum’da 20 öğrencili (7 erkek ve 13 kız) Amerikan Protestan Okulu ve 109 öğrencili (46 erkek ve 63 kız) bir yetimhane bulunmaktaydı. [69]

1913 raporu verilerine göre Erzurum şehrinde iki Protestan okulu faaliyetteydi: 85 öğrencisiyle Ermeni Protestan erkek okulu ve 155 öğrencisiyle Amerikan Okulu-Yetimhanesi. [70]

• [1] Veriler: T. Kh. Hagopyan, Is. D. Melik-Pakhışyan, H. Kh. Parseğyan, Hayasdani yev Haragits Şırçanneri Değanuneri Pararan, II. Cilt, T-G, Erivan, Erivan Üniversitesi yayını, 1988, s. 366 (“Erzurum nahiyesi” ve “Erzurum ovası” maddeleri) ve aynı eser, III. Cilt, G-N, Erivan, Erivan Üniversitesi yayını, 1991, s. 43 (“Garin şehri” maddesi).
• [2] Başrahip Hagop Kosyan, Partzır Hayk, I. Cilt, Garin kağakı, Viyana, Mıkhitaryan Matbaası, 1925, s. 90.
• [3] A-Do, Vani, Bitlisi yev Erzurumi Vilayetnerı: Usumnasirutyan mi portz ayt yergıri aşkharhakragan, vicagakragan, iravagan ve dındesagan tırutyan, Erivan, “Kultura” matbaası, 1912, s. 163.
• [4] Karşılıklı ilişki 1914 Osmanlı nüfus sayımına göre hesaplanmıştır (bkz. Tableaux indiquant le nombre des divers éléments de la population dans l'Empire Ottoman au 1er mars 1330 (14 mars 1914), İstanbul, Imp. Osmanie, 1919, s. 8).
• [5] Kosyan, Partzır Hayk, I. Cilt, s. 199.
• [6] K. A. Nazigyan, Arevmıdahay Mangavarjagan Midkın u Tıbrotsı (19. tari ısgızpits minçev 19. tari 50-60-agan tıvagannerı), Erivan, “Luys” Yayınları, 1969, s. 25.
• [7] Kosyan, Partzır Hayk, I. Cilt, s. 197-198. Ğazar-Çarık, Huşamadyan Partzır Hayki: Garinabadum, Beyrut, 1957, s. 11.
• [8] A. Alboyacıyan, Badmutyunı Hay Gesaryo: Değakragan, Badmagan yev Azkakragan Usumnasirutyun, I. Cilt, Kahire, 1937, s. 1095.
• [9] Kosyan, Partzır Hayk, I. Cilt, s. 199.
• [10] 1840’ta Çiftlik köyünde öğretmen Ğazaros Vahanyan’dan bahsedilmektedir; Vahanyan 1843’te Erzurum şehrine geçip Merkez okulunda öğretmenlik yapmıştır (Ğazar-Çarık, Huşamadyan Partzır Hayki: Garinabadum, Beyrut, 1957, s. 173).
• [11] Ğazar-Çarık, Huşamadyan Partzır Hayki: Garinabadum, Beyrut, 1957, s. 133.
• [12] Ruhban yetiştiren eğitim kurumlarına “Jarankavorats” denmekteydi
• [13] Ğazar-Çarık, Huşamadyan Partzır Hayki, s. 162.
• [14] Köylerden getirilen çocukların barınmalarını şehrin varlıklı Ermenileri karşılamaktaydı. (Kosyan, Partzır Hayk, I. Cilt, s. 220)
• [15] İsmini, Erzurum nahiyesi arazisi içindeki tarihi Ardzın şehrinden almıştır; bu isim bozulmaya uğrayıp şehirdeki Türkler tarafından “Ardzın-Rum” (Bizans Ardzını) adlandırması neticesinde “Erzurum”a dönüşmüştür.
• [16] Y. H. Boğosyan, Badmutyun Hay Mışagutayin Ingerutyunneru, II. Cilt, Viyana, Mıkhitaryan Matbaası, 1963, s. 73.
• [17] A.g.e., s. 74-75.
• [18] A.g.e., s. 76-82.
• [19] Ğazar-Çarık, Huşamadyan Partzır Hayki, s. 182.
• [20] Kosyan, Partzır Hayk, I. Cilt, s. 139-140.
• [21] A.g.e., s. 200-201.
• [22] Ğazar-Çarık, Huşamadyan Partzır Hayki, s. 164.
• [23] Kosyan, Partzır Hayk, I. Cilt, s. 199.
• [24] Ğazar-Çarık, Huşamadyan Partzır Hayki, s. 167, 241.
• [25] Abro, Namagner Turkats Hayasdanits, “Mışag”, Tiflis, 7 Ekim 1889, Sayı: 114.
• [26] Ararad, Amsakir Gronagan, Badmagan, Panasiragan yev Paroyagan, Vağarşabad, Mayıs 1870, s. 39 (Kosyan ve onu baz alan yazarlar okulunu kuruluş tarihi olarak hatayla 1860 tarihini vermektedirler).
• [27] E. A. Gosdantyan, “Arevmıdyan Hayasdani Hayapınag Vayreri Veraperyal K. Sırvantzdıyantsi Gazmadz Vicagakrutyunnerits”, Panper Hayasdani Arkhivneri, 1976, Sayı 2, s. 88-89.
• [28] Ş. P. Vosganyan, Tıbrotsın u Gırtutyan Zarkatsumı Osmanyan Turkiayi Hayaşad Kağtocakhnerum (1850-1920), Erivan, 2014, s. 28.
• [29] Ğazar-Çarık, Huşamadyan Partzır Hayki, s. 236.
• [30] Kısanamya Değegakir Sanasaryan Varjaranı 1881-1901, İstanbul, Der Nersesyan Matbaası, 1903, s. 5.
• [31] Kosyan, Partzır Hayk, I. Cilt, s. 231.
• [32] Ğazar-Çarık, Huşamadyan Partzır Hayki, s. 169.
• [33] A.g.e., s. 168.
• [34] Gan köyü Erzurum’un kuzey-batısında bulunmaktaydı.
• [35] Kosyan, Partzır Hayk, I. Cilt, s. 241.
• [36] Ğazar-Çarık, Huşamadyan Partzır Hayki, s. 247.
• [37] Boğosyan, Badmutyun Hay Mışagutayin Ingerutyunneru, s. 87-88.
• [38] A.g.e.
• [39] Ğazar-Çarık, Huşamadyan Partzır Hayki, s. 237.
• [40] A.g.e.
• [41] Vital Cuinet, La Turquie d’Asie: géographie administrative, statistique, descriptive et raisonée de chaque province de l’Asie-Mineure, I. Cilt, Paris, Ernest Leroux, 1892, s. 142, 182.
• [42] A.g.e.
• [43] Vicagatsuyts Kavaragan Azkayin Varjaranats Turkiyo: Badrasdıyal Husumnagan Khorhırto Azkayin Getronagan Varçutyan: Dedr I-Vicag 1901 Darvo, İstanbul, H. Madteosyan Matbaası, 1901, s. 14. Aynı rapor için bkz. Eprigyan’ın “Badgerazart Pınaşkharhig Pararan” sözlüğünün “Garin, Garno Aşkharh veya kavar” maddeleri. (Sukias Eprigyan, Badgerazart Pınaşkharhig Pararan, II. Cilt, Venedik, San Lazzaro matbaası, 1907, s. 299-325).
• [44] A-Do, Vani, Bitlisi yev Erzurumi Vilayetnerı, s. 166-167.
• [45] ABD’de kurulmuş ve özellikle Hıripsimyants Okulu’nun desteklemiştir. Boğosyan, Badmutyun Hay Mışagutayin Ingerutyunneru, s. 92-93.
• [46] 40 kız öğrencinin eğitim gördüğü bir biçki-dikiş atölyesi-okulu kurmuştur. (A.g.e., s. 95)
• [47] Amacı Ermeni okullarındaki fakir öğrencileri desteklemekti. İsmini eğitim beledi üzerinden almıştır.
• [48] A.g.e., s. 90-99.
• [49] Örgütlenme detayları için bkz. A.g.e., s. 90-92.
• [50] Ğazar-Çarık, Huşamadyan Partzır Hayki, s. 452.
• [51] Miyatsyal Ingerutyunk Hayots (1880-1908), Yeramya Değegakir, 21 Okosdos 1908-1911 Okosdos 31, İstanbul, Nışan-Babigyan Matbaası, 1911, s. 96.
• [52] A.g.e., s. 92-93.
• [53] Ğazar-Çarık, Huşamadyan Partzır Hayki, s. 242.
• [54] Bu sayıya şehirdeki resmi Türk okullarında okuyan Ermeni çocukları da eklersek, toplam sayı 2629 olmaktadır.
• [55] Erzurum nahiyesinin tamamındaki okul ve öğrenci sayısı Raymond H. Kévorkian, Paul B. Paboudjian, Les Arméniens dans l’Empire ottoman à la veille du Génocide, Paris, ARHIS, 1992, s. 59, Erzurum şehri okullarının raporu için bkz. Kosyan, Partzır Hayk, I. Cilt, s. 244-245, öğretmenlerin sayısını Kudüs Ermeni Patrikhanesi’den (KEP) muhafaza edilen İstanbul İstihbarat Bürosu “Erzurum vilayeti Ermeni bölgesi raporu” isimli belgeden vermekteyiz (KEP İstihbarat bürosu arşivi, Dosya E 215). Ayrıca bkz. Dikran Çitçiyan’ın (Çitun) verileri, bunlara göre XX. yüzyıl başlarında Erzurum nahiyesinde ruhban-kilise, mahalli-ilkokul veya özel bütçelerle hizmet veren 50 okul, 2788 erkek öğrenci ve 1212 kız öğrenci bulunmaktadır (Çituni, Huşink Hayasdani, İstanbul, 1919, s. 67). Veriler 1887’den 1904 yılına ve 1911 yılına ait farklı raporlardan ve salnamelerden derlenmiş bilgilere dayanmaktadır.
• [56] Ğazar-Çarık, Huşamadyan Partzır Hayki, s. 333
• [57] Kosyan, Partzır Hayk, I. Cilt, s. 445.
• [58] A.g.e., s. 446.
• [59] A.g.e., s. 451.
• [60] A.g.e., s. 473.
• [61] A.g.e., s. 470.
• [62] A.g.e., s. 471.
• [63] Belirtilen eğitim kurumları hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Kosyan, Partzır Hayk, I. Cilt, s. 490-495.
• [64] Cuinet, La Turquie d’Asie, I. Cilt, s. 142, 182.
• [65] Mıdrag, “Abazkaynatsumı Garno Frasiyagan Paterneru Kolecin Meç”, Alik, organ Garno H. E. Miyutyan, 24 Haziran 1914, Sayı 6, s. 3.
• [66] Kosyan, Partzır Hayk, I. Cilt, s. 244.
• [67] Kemal H. Karpat, Ottoman population 1830-1914. Demographic and Social Characteristics, Wisconsin, The University of Wisconsin Press, 1985, s. 170.
• [68] Cuinet, La Turquie d’Asie, I. Cilt, s. 142, 182.
• [69] Vicagatsuyts Kavaragan Azkayin Varjaranats Turkiyo, s. 14.
• [70] Kosyan, Partzır Hayk, I. Cilt, s. 244. Ğazar-Çarık, Huşamadyan Partzır Hayki, s. 337-338.